اعتبار و اهمیت شاهنامه  

این کتاب عظیم که از نظر اخلاق، حکمت و فرهنگ، یکی از برترین و شکوهمندترین آثار نبوغ بشری است، از دیرباز، منظور نظر عالم هنر و معارف جهان بوده است. ترجمه های بسیاری به زبان های زنده عالم از این اثر والا شده است و آن را با آثار و رزمنامه هایی، همانند ایلیاد و ادیسه سنجیده اند و این سنجش، دلیل عدم آگاهی کسانی بوده است که هرگاه با زبان منطق ((هُمر)) آشنایی داشته اند، بی تردید از منطق فردوسی بی خبر بوده اند.

اگر به مثل، شاهنامه را با اثر عظیمی همچون مهابهاراتا می سنجیدند، به سبب قرابت اندیشه و منظور القایی این دو اثر، کاری بجا بود که دقیقاً و بی هیچ تردید، کار خاورشناسان غربی نیست. چرا که در مباحثی که از این پیش نگاشته آمده است؛ صفات و ارزش هایی که در مکتب های غربی، همچون دلیری، عشق، زیبایی، هنر، علم و هر فضیلتی دیگر وجود دارد، اموری هستند نسبی، در حالی که در منظومه ((رامایان))، اموری مطلق و معنوی می باشند.

بزرگترین پهلوان در رزمنامه یا تراژدی ایلیاد، آشیل (1) پهلوان رویین تن است که بدین چند بیت از منظومه، در سرود نخست می خوانی: ((ای الهه شعر! خشم ((آخیلوس)) (آشیل) فرزند پله (2) را بسرای. برای خشمی دل آزار که دردهای بی شمار مردان آخایی را فراهم کرد، و آنهمه نفوس مغرور و دلیر را به کام مرگ افکند و پیکرشان را طعمه سگان و مرغان لاشخوار ساخت، تا اراده زئوس، خدای خدایان انجام پذیرفت ... سخن به میان آور از آن زمانی که ستیزه ای شوم میان آگاممنون(3) پادشاه مردم و آخیلوس دلاور که از نژاد خدایان بود، نفاق افکند)). (4)

این خشم برسر زنی بود، که در جنگ، با زنان دیگر اسیر گشته بود و نصیب آشیل شده بود. آگاممنون به سبب از دست دادن زن دیگری که در تقسیم اسیران، سهم وی بود، دست بر سر اسیر آشیل گذاشت و این معنی موجب خشم آشیل گشت.

خشمی که در کشتار سپاهیان و مردم ((تروا))، گنهکار و بی گناه، زنهارخواه و هماورد، پیر و جوان و کودک را روانه قلمرو ((هادس)) (5) خدای مرگ ساخت.

دلیری و شجاعت، نخستین جلوه اش پیروزی مرد بر خشم و خواهش خویشتن است، و از این نظر، ((آشیل)) نه همین از شجاعت بی بهره است؛ بلکه اراده او زبون و اسیر خودی و خصلت خویش نیز است، اراده او اسیر خشم بی حد و مرزی است که تنها زبونان را شاسیته است.

اودیسه، که از نام ((ادیسیوس)) (6) ((اولیس)) (7) گرفته شده است، یکی از نیرنگ بازترین مردمی است که مظهر خدای نیرنگ، یعنی ((دیسیتین)) است، خدایی مظهر نفاق و دورنگی و زرق و حیلت گری.

عشق، زیبایی، آزادی، مفاهیمی هستند که دوتای نخست زاییده و فرع اراده تولید مثل است، و آزادی مقوله ای است، که هرگز تعریفی جامع و مانع، درباره آن وجود ندارد.

1- Ashille

2- Pele

3- Agamemnon

4- رک : ایلیاد ص 43

5- Hadas

6- Odysseus

7- Uliys

منبع : مهر و آتش

انتشارات سوره مهر چاپ سال 81

تألیف : مهرداد اوستا

به کوشش : بهروز ایمانی

تایپ : سایه

**** قدرت مادی چیست- بخش چهارم

در معرکه ها و زرمگاه های شگرف و حیرت انگیز رزمنامه مهابهاراتا، به پهلوانانی بر میخوریم که جملگی، دارای نژاد آسمانی هستند. این قهرمانان، نه همین در فنون رزم و خطر، هریکی، سرگذشتی شورانگیز و عبرت آموز دارند، بل در صفات والای اخلاقی، از ایثار و گذشت و وفای به عهد، عرفان و حکمت، بر سالکان طریق و برهمنانی که در ریاضت های نفسانی و تحمل شداید، شهره آفاقند، فضیلت و برتری دارند.

از جمله: بهشیما (1)، کارنا (2)، یودهشیترا (3)، آرجونا که هریکی در تبار و گوهر، حتی بر ایندرا، خداوندگار ساکنان آسمان، که در عین حال خدای رعد و برف و باران است، برتری دارند.

لاجرم این مجموعه، منظومه ای حکمی، فلسفی و عرفانی از نظر غنای معانی و عمق مطالب، یکی از غنی ترین آثار دانش و حکمت بشری است.

هنگامی که ((آرجونا))، سردار سپاهیان پاندویی، بر سپاهاهیان کورویی پیروز می آید و هنگامی که این جنگ ناخواسته بر وی تحمیل می گردد، و می بیند که می باید از برای فرمانروایی به سرزمین هندوستان، با خویشاوندان، عموزادگان و مرشدان و مربیان معنوی خود به نبرد برخیزد، با وجود اینکه از عموزادگان آزمند و حسود خود، خواری ها و نیرنگها و بیدادهای بسیاری تحمل کرده اند، روی به ((شری کریشنا)) (4) می کند و می گوید:

((آیا جوانمردی و آزادگی را پسندیده است که برروی کسانی تیغ بکشیم که هریکی به نحوی، حق بزرگی بر عهده همت ما دارند؟ جنگ دو حالت دارد: پیروزی یا هزیمت، در صورتی که پیروز آمدیم، آیا پایه بزرگی و سلطنت خود را بر خون عزیزان بنا نهادیه ایم که بیشتر آنان از پدر، بر ما مشفق تر، و از هر مربی در حق ما مهربان تر بوده اند، آیا چنان حکومتی، بی این عزیزان در کام ما گوارا خواهد بود؟))

لیکن ((کریشنا)) به پاسخ، وی را می گوید:

((امور این عالم، در چشم مردم خردمند، نمودی بی بود است، آدمی تا بدانجا که امکان دارد، می باید از هرگونه بیداد و دستبردی به دیگران خودداری کند، لیکن لحظه هایی پیش می آید که مرد رزم را گریزی به جز در آویختن با خطر نیست. گروهی به ترک مال و جاه و سلطنت گفته و پشت پا به همه این مظاهر چشم و فریب زاده اند، و به کمتر چیزی از جهان، و گاه به هیچ، خشنود و خرسند گشته اند، لیکن آنان که خطر را اختیار کرده اند، زندگی را در کام خطر جسته اند.

وظیفه لشکری این گونه است و امور عالم بر این وظایف که به عهده اصناف جامعه است، معین شده است.

آنچه از میان می رود، جسم آدمی است، لیکن روح اوست که جاودانه است، آن مرد رزم که از خطر می هراسد، می پندارد که جان از دام مرگ به در می برد، لیکن پیری و بیماری، وی را در می یابد.))

((قاتل سرخ می پندارد که با تیغ او کسی کشته آمده است و مقتول در این گمان که با دست قاتل کینه خواه کشته شده است، در حالی که نه این، آن را کشته است، و نه او با دست این، کشته آمده است ...))

1- Bhishama

2- Karna

3- Yudhishthira

4- Shrikrishna

انتشارات سوره مهر چاپ سال 81

تألیف : مهرداد اوستا

به کوشش : بهروز ایمانی

تایپ : سایه

**** قدرت مادی چیست- بخش سوم

در پرده دلاویز این گفت و شنودها، آسان گیری که بزرگترین رخنه ها را در بنای تحقیق وارد می آورد، می تواند عارفان نظر را فریفته دارد که به مثل:

ای آینه جمال شاهی که تویی

وی نسخه نامه الهی که تویی

بیرون زتونیست، هرچه در عالم هست

از خود بطلب هرآنچه خواهی، که تویی (1)

سالها دل طلب جام حم از ما می کرد

آنچه خود داشت زبیگانه تمنا می کرد (2)

و از این دست سخنان، لیکن دریافت این معانی و رسیدن به نتیجه ای که بایستگی با حق مطلب دارد، مطالعه و تحقیقی دراز دامن را می جوید که حاصل آن دست کم به چندین کتاب بر می آید.

لیکن، آنچه را می توان به درستی پذیرفت، نحوه تفکر در این دو فرهنگ ایرانی و ودایی، و یا میترایی و برهمایی ست؛ در این حقیقت که فضایل و کمالات دارای دو جلوه ممتاز با یدیگرند: جلوه ای ظاهری و مادی، جلوه ای درونی و معنوی.

همچنان که در حماسه رامایانا، درکشیدن و به زه کردن کمان ((میتلا)) (کمان شیوا) با وجود تفاوت بسیاری که از نظر بالا و بازو، میان ((راما)) و ((راونا))، که نخستین، قامتی باریک و شکننده دارد، و دیگری را پیکری غول آساست، پیروزی ((راما))، که تمثیل والای قدرت معنوی است، بر حریف که قدرتش ظاهری و مادی است، مسلم می گردد.

کمان ((میتلا))، ((راما))، ((راونا)) و ((سیتا))، بیان پیروزی حقایق ((باطنی)) بر واقعیات چشم فریب ظاهری است و با کسب حقایق باطنی، طالبان حق می توانند راه به کمال بیابند، همچنان که در پرسش ها و پاسخ هایی که میان یجناوالیکه و همسرش میتریی می رود، معلوممان می شود که رسیدن به جاودانگی و کمال، ملازمه با شناخت و علمی دیگر، سوای شناخت ها و علوم متداول دارد.

در آثاری که به حکمت و معارف ودایی وابسته اند، همچون حماسه مهابهاراتا، که سرگذشت نبردی را میان دو خانواده ((کورویی)) (3) و ((پاندویی)) (4) به نظم در آورده است، شرح این نبرد که تنها هیجده روز زمان میگیرد، همراه با قصه هایی که به جای دیباچه این حماسه آورده می شود و تمثیل ها و قصه هایی که تا پایان داستان، جای جای آورده می شود، و گاه بسیاری از داستان های دیگر چون ((رامایانا)) و یا سرگذشت ((ناهوشا)) (5) و به جز بسیاری از افسانه که از پوراناها آمده است و در بسیاری موارد با اصل قصه ها بسیار متفاوت هستند، در عین حال این حماسه (مهابهاراتا) منسوب است به برهمنی بزرگ با نام ((ویاسا)) (6) که در مجلس قربانی، سروده می شود.

اعتبار این حماسه در قیاس با چهار مجموعه مقدس ((ودا)) آن چنان است که حماسه مهابهاراتا را در کفه ترازویی نهادند و چهار ودای مقدس را در کفه دیگر، کفه حماسه، سنگین تر آمد که پیداست این سنگینی و سبکی از نظر معانی و مفاهیمی است که در مهابهاراتا وجود دارد، علاوه بر موضوع هرچهار ودا، مسائل و معارف بیشتری نیز در ((مهابهاراتا)) آمده است؛ و بر آن شرح ها و تفسیرها و تأویل های بسیاری آورده شده است. خاصه در رساله ((بهگودگیتا)) (7) که یکی از بدیع ترین رسائل در این حماسه بزرگ و جاودانی است. (8)

1- از مختارنامه عطار

2- از حافظ است

3- Kuruyi

4- Panduyi

5- Nahusha

6- Vy-asa

7- Bhagarad-Gita

8- بخش بهگودگیتای مهابهاراتا با ترجمه دکتر محمدعلی موحد به سال 1344 در تهران چاپ شده است.

منبع : مهر و آتش

انتشارات سوره مهر چاپ سال 81

تألیف : مهرداد اوستا

به کوشش : بهروز ایمانی

تایپ : سایه

**** قدرت مادی چیست - بخش دوم

ادامه گفتگوی یجناوالیه و میتریی

((بدان که شوی تو هرچند گرامی و عزیز باشد، نه از آن روی که تو شاید عزیزش می داری، عزیز است، بلکه از آن روی که تو خود را دوست داری، لاجرم شوی تو عزیز است))

((سخنان را نیکو بنیوش و در آن بیندیش: ، همسر، نه از آن روی عزیز است که شوی شاید دوستش می دارد، نه او به راستی خود را دوست می دارد، ناچار شوی عزیز خواهد بود)).

((فرزندان همچنین از آن روی عزیزند که تو خود را دوست می داری، از همین روی فرزندان عزیزند)).

((خواسته و جاه، برهمنی و کشتری (1) (فرمانروایان) نه از این روی عزیزند که تو دوستشان می داری، تو خود را دوست می داری، از این روی خواسته، برهمن، فرمانروا عزیزند)).

((جهان ها، نیز همچنان به خودی خود عزیز نیستند، بلکه تو خود را عزیز می داری و از این روی عزیزند.))

((خدایان، نه بدان سبب عزیزند که در چشم تو عزیز باشند، از آن جهت که خود را دوست می داری، باری از این رو دوه ها (خدایان) عزیزند)).

((آفریدگان، هر گروه، به خودی خود عزیزنیند، بلکه چون تو آنان را دوست می داری، لاجرم آفریدگان هر یکی یا هر گروهی، عزیز و دوست داشتنی خواهند بود))

((هر چیز، هر پدیده از این روی عزیزند و ارجمند که تو ارجمند و عزیزشان می داری، و از این روی، همه بدین روی عزیز خواهند بود.))

((همدم محبوب من! هوش با من گمار، این ((خود)) و یا این ((من)) را که همه هر چه هست به سبب او، ارزش و دلپذیر خواهند بود، چیست؟ از کجاست؟ چرا که چندان والا و گرانمایه و در عین حال اسرارآمیز است که آدمی را از هرچه برتر، شناخت آن است؟ می باید به مجاهدت و به بهای هر چه که باشد، او را، این ((خود)) را، ((من)) را دید و شنید، او را زندگی کرد، می باید به گرانترین بهایی آن را دریافت. تو ای میتریی! دانسته باش که هنگامی که بتوان خود را دید و شنید، نالید و گریست، نیایش برد و دریافت و شناخت، بدان که ((همه)) را، هر چه را که اشراف بدان هیچ مجاهدت را در خودر امکان نمی بوده است، شناخته ایم و دریافته ایم))

((هرگاه طالب، برهمن را به جز در ((خود)) در دیگری به جستجو برخیزد، برهمن او را ترک گفته است، همچنین، چهتری (2) (لشکری و فرمانروایان لشکری) را در دیگری به جز در این ((خود)) جستجو کند، او وی را ترک گفته است)).

((آنگاه که طالب عاشق، جهان ها را، نه در خود، بل در جای دیگر بجوید، هرگاه خدایان را و هر چه به جز خدایان و جهانیان را به جز در ((خود)) بخواهی جست، جهانیان، و خدایانت ترا ترک گفته اند.))

((آری همچنان که بانک تبیره را چون فرو کوفته شد، نمی توان به دست آورد و نگاه داشت، همان گونه که نوای نای و آوای نی که نواخته می شوند، نمی توان فرا چنگ آورد، مگر آنگاه که نایی و نوازنده را بیابیم تا بتوان نی و نوای آن را بدست آورد تا بتوانیم دیگر بارش باز شنویم و بدست آوریم.))

((همان گونه که دود از آتشی افروخته بر می خیزد، ای میتریی گرامی! هر آنچه ما را هست همچون: ریگ ودا، یاجورودا (3) ساماودا (4) و آتهارواودا (5) آتیهاسه (6) (افسانه ها)، پوراناها (7)، ودیا (8) (دانش قوانین، سوره)، آنوویاکیانه (تفسیرها) و به جز اینها، جملگی بر همان گونه خواهد بود.))

((به همین آیین، از همین ((بودن)) بزرگ است که همه اینها را برشمردم، دمیده شده اند و از دم او هستی یافته اند.))

((همچنان که سرچشمه همه آبها، دریاهاست، و مرکز تماس ها، مزه ها، بوی ها، رنگها و اشکال و مرکز همه نواها، گوش است و چشم، بینی، زبان و پوست، مرکز همه فرمان ها جان خواهد بود و مرکز هر شناختی، ((دل)) است، مرکز هر کار دست، و هر جنبش پای و مرکز همه وادها، سخن است.))

((به راستی که این ((بودن بزرگ)) بی پایان و نامحدود، از این عناصر برمی خیزد، زیرا که پدیده ای از شناسایی است و نه چیزی دیگر. و همان گونه که نمک در آب حل می گردد و ناپدید می شود، لیکن نابود نمی گردد.))

((آنجا که دوگانگی پای در میان نهد، یکی دیگری را می بیند و دیگری را می بوید، در می نیوشد، دیگری را حرمت می گذارد و در می یابد، باز می شناسد، لیکن آنکس که خود همه چیز شده است، چگونه دیگری را می بوید، دیگری را می بیند، دیگری را می شوند، چگونه به دیگری احترام می گذارد، می فهمد، می تواند شناسنده را باز شناسد؟))

((به نقل از – برهدآرنیکه (9) اوپانیشاد ]((ادایه Adhaya 2 براهمه 2))[ (10)

1- Kshatriya

2- Chhatriya

3- Yagurveda

4- Samaveda

5- Atharvaveda

6- Itihasa

7- Purananas

8- Vidya

9- Brihad-aranyaka

10- رک: اوپانیشاد ص 35

منبع : مهر و آتش

انتشارات سوره مهر چاپ سال 81

تألیف : مهرداد اوستا

به کوشش : بهروز ایمانی

تایپ : سایه

قدرت مادی چیست؟

*** بخش اول

قدرت جاه و نام، قدرت فرمانروایی و سلطنت، قدرت علم و هر چیزی یا صفتی، حتی اگر تحصیل فضائل باشد، هر قدرتی که در نهایت، آزادی انسان را زبون خود سازد، ثروت و جاهی که بیم از دست دادن آن، آدمی را حقیر سازد، حتی انسان را از برای سرافرازی در میان جامعه و برانگیختن حرمت جامعه، یک عمر در بدست آوردن آن فضایل اخلاقی، حسن رفتار، تلاش و تحمل ریاضت های توان فرسایی که وی را در تحصیل کرامات به منتهای قدرت رساند و از فرط خاکساری و فقر بر آب و آتش فرمان دهد و با همین بسنده کند و مغرور آید، چنین قدرتی عین ناتوانی است.

مثالی از برای آزادی، هرگاه آزادی به مفهوم اراده ای شکست ناپذیر در وجود مردم آزاده تحقق پیدا کند، چنان کسی اگر در همه عمر به زنجیر اسارت هم گرفتار باشد، آزاد است. در حالی که هرگز آزادی به معنی مطلق آن، هیچ کس را میسر نیست. چرا که آن کس که در یک اجتماع زیست می کند، ناگزیر است که قوانین اخلاقی و اجتماعی را محترم شمارد و در زندگی قدمی برندارد که آزادی دیگری را سلب نماید. به سخن روشن تر، آزادی، عدالت و هر فضیلتی دیگر، تا بدانجا که محدود در یک اجتماع باشد، از اموری خواهند بود که جملگی، نسبی هستند. تنها در آنجا که تحقق معنوی و درونی پیدا می کنند، می توانند مطلق باشند.

در عرفان برهمایی، مشابهتی شگفتی انگیز در بسیاری از موارد با عرفان ایران که جملگی آبشخوری میترایی دارند، دیده می شود، همانگونه که در سرگذشت تمثیلی نبرد ((راما)) و ((راونا)) با ((سهراب)) و ((رستم)) خواهد آمد.

این عرفان، امری است توحیدی، و تحقق توحید در انسان عارف به معنی : التوحید اسقاط الاضافات (1). آنگاه که این عرفان میترایی، در تشریف حماسی اش، با منظومه جاودانی و بزرگ حکیم توس فردوسی جلوه می نماید، و در حکمت اشراق اسلامی، با آثار حکیم سنایی، عارف نیشابور (عطار) و یا دیوان کبیر و مثنوی مولانا جلال الدین بلخی و رسایل شهاب الدین امیرک سهروردی، عین القضات و سرانجام، غزل های شگفتی انگیز خواجه شمس الدین حافظ و دیگر آثار بدیع، همانند با دو خواهرند که از شیر یک مادر پرورده شده اند، در هوای لطیف و الهی یک دیار بالیده و برآمده اند.

از برای روشن تر ساختن مطالبی که در این مقامه آمده است، با گفتگوی ((یجناوالیکه)) (2) عارف بزرگ و ((میتریی)) (3) همسر محبوب وی، دامن سخن را طرازی دلاویز می دهیم. برهمن بلندپایه ((یجناوالیکه)) بدانگاه که آهنگ سیر و سلوک را با همسر دلارام خود ((میتریی)) در میان نهاد، گفت :

((همسر گرامی و دلبندم! اکنون برآنم که سامان و خانمان را با بی خنمانی و بی سر و سامانی بدل سازم، و پای در طلب را سر به صحراها و بیابان ها بگذارم و هر آنچه دارم از اسباب توانگری و نعمت و زر و مال زمین و سرای، همه و همه را ارزانی تو دارم، تو دیگر همسر ((کاتیاینی)) (4).

میتریی با دلی دردمند به پاسخ گفت :

((آه سرور من! هرگاه روی زمین را از گوهر و از هر خواسته، بی تو، برسازند و جمله مرا دهند، مرا بازگوی که با وجود آن همه، توان آن را خواهم داشت که از عهده مرگ برآیم؟))

و دانه های اشک از چشمان شهلایش، باریدن گرفت.

یجناوالیکه به پاسخ گفت :

((نه! بانوی گرامی، بدین مایه خواسته، تو همانند توانگران خواهی زیست و بدان کامروایی خواهی دید، لیکن بی مرگی؟ افسوس! امید جاودانگی با یاری نعمت و مال هرگز، شاید جان به سوی بیمرگی رود، لیکن خاکستر تن در دست تندباد به جانب هیمالایای روان گردد.))

میتریی، گریان پرسید :

((پس از توانگری و ثروتی که به فرجام، جز مرگ بهره ای ندارد، چه می بایدم کرد؟ چه حاصل از چنین چیزی، آه ای سرور بزرگوار! چه شود اگر کرامت را بر من منتی نهی و هر آنچه را از بی مرگی می دانی، مرا بازگویی.))

((براستی تو ای میتریی محبوب! که در چشم من بس عزیزی، و سخنانی چنین دلاویز بر زبانت جاری می شود، به من نزدیک بنشین، گوش دل به سخنان که می گویمت برگمار و نیکو در آن بیندیش.))

1- در بیتی از گلشن راز شیخ محمود شبستری آمده :

نشانی داده اندت از خرابات

که التوحید اسقاط الاضافات

(رک: شرح گلشن راز، ص 525)

2- Yajnavalkya

3- Maitreyi

4- Katyayani

منبع : مهر و آتش

انتشارات سوره مهر چاپ سال 81

تألیف : مهرداد اوستا

به کوشش : بهروز ایمانی

تایپ : سایه